Edim Bilimi Bakış Açısıyla Kutadgu Bilig

Edim Bilimi Bakış Açısıyla Kutadgu Bilig Künye Bilgileri

Özen Yaylagül Üstünel'in yazdığı orijinal, bandrollü ve ilk baskı "Edim Bilimi Bakış Açısıyla Kutadgu Bilig" kitabı ikinci sayfa künye bilgileri şu şekilde:

• ISBN: 978-975-17-454-84
  
• Orijinal İsmi: Edim Bilimi Bakış Açısıyla Kutadgu Bilig
• Yazar: Özen Yaylagül Üstünel
• Baskı: Birinci Baskı, Ağustos 2020, Ankara
• Ölçüler: 16,0 x 24,0 cm
• Sayfa sayısı, 288 sayfa
• Dil: Türkçe
• Yayınevi: Türk Dil Kurumu
• Bandrol: Var
• Durum: 10/10 (yeni)

Edim Bilimi Bakış Açısıyla Kutadgu Bilig Hakkında

Kutadgu Bilig, 11. yüzyılda, Karahanlı sahasında, manzum olarak, mesnevi nazım şekliyle yazılmış ilk İslami metinlerden biridir. Kutadgu Bilig, yeni bir din ve kültür çevresine giren Türklerin sosyal yaşamı ve düşünce dünyası hakkında önemli ipuçları vermektedir. Eserin önemi nedeniyle bugüne kadar eserle ilgili pek çok çalışma yapılmıştır. Bunları iki grupta toplamak mümkündür: metin yayınları ve monografik çalışmalar. Metin yayınları içinde en dikkate değer çalışmalar Reşid Rahmeti Arat ve Robert Dankoff tarafından yapılmıştır. Monografik çalışmaları ise gramerle ilgili kitaplar, tezler, makaleler olarak sınıflandırmak mümkündür. Bunların büyük bölümü eserdeki bazı kelime veya biçim birimlerini açıklamak üzere yazılmıştır. Eser üzerinde yapılmış metodolojik çalışmalar, metin dil bilimsel incelemeler, söz dizimi ve anlam bilimi çalışmaları da mevcuttur. Bununla birlikte, bugüne kadar Kutadgu Bilig üzerinde edim bilimsel bir inceleme yapılmamıştır. Oysa Kutadgu Bilig içinde barındırdığı söylemlerle bu tür bir çalışmanın yapılması için oldukça uygun bir metindir. Metindeki bu söylemlerin edim bilimsel açıdan incelenmesinin bize eserin yazıldığı dönem ve bu dönemdeki Türk yaşam tarzı ve düşünce sistemi hakkında önemli bilgiler sunacağı düşünülerek böyle bir çalışmaya girişilmiştir.... (Sunuş bölümünden)

Konu ve Yöntem

"Edim Bilimi Bakış Açısıyla Kutadgu Bilig"in konusunu oluşturan metin, XI. yüzyılda Hakaniye Türkçesiyle yazılmış ilk İslami metinlerden biri olan Kutadgu Bilig’dir. Çalışmanın yöntemi, tarihî edim bilimine dayanır. Tarihî edim biliminin araştırma yöntemleri, dil tarihinde erken bir döneme ait dilin araştırılmasında şimdiki kuramların uygulanması ve benimsenmesine dayanır. Bugün etkili olan dil bilimsel güçlerin geçmişte de etkili olduğu kabul edilir. Tarihî edim biliminin iki ana çalışma alanı vardır: pragmafiloloji ve art zamanlı edim bilimi. Edim biliminin bakış açısına göre edebî olsun ya da olmasın metinler kendi düzleminde iletişim olguları olarak görülür. Art zamanlı edim bilimi, aynı dilin iki veya daha fazla aşamasını karşılaştırır ve dil değişimi üzerine odaklanır. Pragmafiloloji, tarihî metinlerin sosyokültürel bağlamlarında edim bilimsel görünüşleri üzerine odaklanır ve eş zamanlı betimlemeler yapar. Başka bir deyişle, pragmafilolojik çalışmalar, geçmişte yazılmış eserlerin bugünkü yeniden okumalarını içeren çalışmalardır. Art zamanlı edim bilimi ise aynı dilin iki veya daha fazla aşamasını karşılaştırır ve dil değişimleri üzerine odaklanır. Edim biliminde dil kullanımlarının bağlamlarına odaklanılır. Edim bilimi, sözlü iletişimi de kapsayan daha geniş bir çalışma alanına sahipken tarihî edim bilimi çalışmaları yazılı metinlerle sınırlanır. Tarihî edim bilimi geçmiş bağlamlardaki dil kullanımları üzerine odaklanır ve anlamın nasıl oluşturulduğunu belirlemeye çalışır. Geçmişte kullanılan otantik dil üzerine odaklandığı için dil bilimsel çalışmanın deneysel bir dalıdır. Traugott , pragmafilolojinin değişen sosyal şartlar üzerine odaklanması nedeniyle çalışmalarda geniş bir açıdan bakmanın gerekli olduğunu vurgular. Art zamanlı edim biliminde ise dil kullanım ve yapısı arasındaki kesişim noktası üzerine odaklanıldığından daha dar bir bakış açısı yeterli olabilir. Elinizdeki çalışma, tarihî edim biliminin bir dalı olan pragmafilolojiye dayalı bir çalışmadır. Pragmafiloloji, tarihî metinlerin bağlamsal görünüşleriyle ilgilenir.  Özel bağlamlara; yani dil bilimsel, metinsel, sosyal ve kurumsal bağlamlara önem verir. Tarihî edim bilimİ, çekirdek edim bilimsel özellikler üzerine odaklanır. Bunlar; çıkarsama, imalar, ön sayıltılar, iletişim kuralları (maxims), bunlara yardım eden ilkeler, nezaket ve söz edimleridir.

Amaç

Edim bilimsel bir inceleme, söylemler ve bu söylemlerin oluşturulduğu yer ve zaman ile söyleme katılanları dikkate alır. Bu nedenle edim biliminin bakış açısıyla incelenecek tarihî bir metnin yer, zaman ve kişileri ortaya koyan söylemler taşıması önemlidir. Kutadgu Bilig, yazılış çevresinin ve yazılma nedeninin bilinmesi, metin içinde söylemlerin varlığı, söyleme katılan kişilerin belli olması, söylemlerin oluşturulduğu yer ve zamanın büyük ölçüde tayin edilebilmesiyle edim bilimsel bir inceleme için uygun bir metindir. Türk dilinin tarihî edim bilimiyle ilgili bugüne kadar kapsamlı bir çalışmanın yapılmamış olması böyle bir çalışmayı gerekli kılmıştır.

Pragmafiloloji, sosyokültürel bağlamlarında tarihî metinlerin edim bilimsel görünüşleri üzerine eş zamanlı çalışmalar yapar. Bu doğrultuda, Batı’da Shakespeare’in eserleri gibi Orta Çağ’a ait metinlerin yeniden okuma ve yorumlamaları yapılmıştır.  Bizde ise henüz bu türden çalışmalar yapılmamıştır. Kutadgu Bilig üzerine yapılmış bu çalışma bu bakımdan önemli bir boşluğu doldurmayı hedeflemektedir. Amaç diplomatik yapıyı, gerçek dünyadaki işlevlerini kurmak ve metin türünün geleneklerini belirlemektir. Temel işlerden biri belirli bir çevreye ait konuşmanın özel bir biçimini seçmek için yazar Yusuf Has Hacib’in benimsediği etmenleri keşfetmeye çalışmaktır.

“Çalışmada, işleve uygun biçimle, biçimin yarattığı işlevler nelerdir? Farklı bağlamsal amaçlar için ne tür biçimler tercih edilmiştir?” gibi sorulara yanıtlar aranmıştır. Bunlar hem metin içi delillerden hem de metin türünün sosyal olarak kurumsallaşan işlevinden elde edilebilir. Üç etkinliğin belirlenmesine çalışılmıştır: yazarın ve metin içi hitap edenlerin veya anlatıcıların etkinliği, metnin yazıldığı dönemdeki okuyucu veya hitap edilenlerin bir başka ifadeyle yorumlayıcının etkinliği ve son olarak günümüzde metni okuyan ve yorumlayanların etkinliği. Metinler, üretilir, yeniden üretilir ve okunur.

"Edim Bilimi Bakış Açısıyla Kutadgu Bilig"in ilk adımı pragmafilolojiltir. Bu aşamada, aynı çevrede yazılmış diğer tarihî metinlerle ilişkilendirilmiştir. Amaç, diplomatik yapının, gerçek dünya işlevlerinin ve korpusu oluşturan metin türünün okuma geleneklerini kurmaktır. Durum bağlamı için deliller hem metinden hem de metin dışı çalışmalardan elde edilmiştir.

İncelemenin ikinci adımı, incelenen metnin bölümlerinin her birinde baskın olan durumlar ve sunulan konuşma olaylarının türlerini belirlemektir. Başlama, muhakeme kayıtları, yargısal gönderimsel kayıtlar, karar ve son protokoller. Kutadgu Bilig’de metin büyük ölçüde soru cevap çerçevesinde ilerler. Geleneklerin rasyonel temelleri vardır ve bir gruptaki karşılıklı etkinlikleri düzenlemek için karşılıklı olarak kabul edilen modellerdir. Gelenekler yorumlayıcı için bağlamsallaştırma işaretleri olarak hizmet eder. Yani yazarlar, yorumlayıcılar olarak deneyimlerine güvenir. Daha etkili oldukları bir biçimi seçerler.

Yusuf Has Hacip’in metni oluşturmadaki amacı, metin türünün belirlenmesi, kurgulanması hangi amaçlara hizmet etmiştir? Metnin kurmaca kişilerinin bu amaca bağlı metin içi amaçları nelerdir? Metin okuyucusu metni nasıl algılamıştır? Kurmaca kişilerden dinleyici konumundakiler hitap eden konumundakileri ne ölçüde anlamış ve nasıl yorumlamıştır? Bu çalışmanın amacı bu ve benzeri sorulara yanıtlar aramaktır.

Çalışmanın 1. bölümünde durum bağlamına yer verilmiştir. Bu bölümde, metnin üretildiği kültürel ve edebî bağlam belirlenerek metnin yazılış amaçları belirlenmeye çalışılmıştır. Metnin daha iyi anlaşılması için ön bilgiler sunarak okuyucuyu metne hazırlamak da bu bölümün amaçları arasındadır. 2. bölümde Kutadgu Bilig’deki söylemler edim bilimsel güç açısından ele alınmış, söylem kişilerinin iş birliği ilkeleri, nitelik, nicelik, ironi, biçim, açıklık maksimleri gibi edim bilimsel ilkelere ne ölçüde riayet ettikleri üzerinde durulmuştur. Kutadgu Bilig’deki ifade amaç ve işlevleri, niyetler, güvenilirlik ve kabul edilebilirlik de bu bölümün konuları arasındadır. Bu bölümde yeri geldikçe değinilen nezaket ilkesine ayrı bir bölüm ayırmanın daha doğru olduğu düşünülmüş ve 3. bölümde nezaket konusu detaylı olarak ele alınmıştır. Çünkü Kutadgu Bilig metni nezaket göstergeleriyle doludur. Bu bölümde nezaketle de ilişkili olan saygınlık ifadeleri, “yüz” kavramı ve hitapların kullanımına da yer verilmiştir. 4. Bölümde söz edimleri, özellikle de edimsöz edimleri üzerinde durulmuştur. Kutadgu Bilig metnindeki edimsöz edimleri dil bilimsel ve sosyokültürel bağlamlarında incelenmeye ve edimsellerin belirlenmesine çalışılmıştır. 5. bölümün konusunu kiplik türleri oluşturmuştur. Bu bölümde, Kutadgu Bilig’deki tanığa dayalı kiplik konusu işlenirken temel anlatıcılar ve onların sözü devrederek geçici olarak anlatıcı konumuna taşıdıkları tanıklardan da söz edilmiştir. Söylem aktarım yapılarında iç içe geçmiş kiplik yapıları yanında başkalarına ait söylemlerin hangi yollarla ve amaçlarla aktarıldığı da ele alınmıştır. 6. bölümde betili (figüratif) dil kullanımına yer verilmiştir. Bu bölümde, Kutadgu Bilig’de yer alan benzetme, metafor, ad aktarması, retorik sorular, eş sözler gibi betili dil kullanımları üzerinde durulmuş, bunların ne anlam ifade ettiklerinin belirlenmesine çalışılmıştır. 7. bölüm dildeki önemli bir edim bilimsel olgu olan gösterim (deixis) konusuna ayrılmıştır. Gösterici ifadeler (deictic expressions); iletişim bağlamının katılımcıları veya bağlamla ilgili yer, zaman gibi belli detayları ortaya koyan dil bilimsel birimlerdir. Edim bilimi, bağlamsal anlama önem verir ve yorum için gösterim bağlamına da ihtiyaç duyulur. Bu nedenle Kutadgu Bilig’de gönderim noktasına bağlı olarak kullanılan bazı zaman ve mekân gösterimlerinden de söz etmek gerekli görülmüş ve bu bölümde gösterim ifadelerinin bazı prototiple ilgili örnekleri; kişi zamirleri, yer zarfları, zaman zarfları, gösterme sıfat, zarf ve zamirlerine yer verilmiştir. (Giriş bölümünden)